تار و پود

مانیا اکبری نقطه تلاقی بازیگری، کارگردانی و سرطان است. بازیگر جوان فیلم «10» عباس کیارستمی خیلی زود به سراغ کارگردانی رفت. او پس از پشت سرگذاشتن دو فیلم، در بحبوحه خلق سومین اثر خود ناگاه با سرطان روبه‌رو شد و این درست نقطه شروع شخصیتی جذاب و منحصر به فرد از مانیا اکبری است؛ شخصیتی که بی‌هیچ گریم و آرایشی با موهایی که واقعا بر اثر شیمی‌درمانی ریخته‌اند بر پرده‌های سینما ظاهر می‌شود….
با پایان پروژه تولید فیلم «4+10»، قصه سرطان نیز آرام‌آرام در مانیا اکبری به پایان می‌رسد. اما هنوز پس از سال‌ها ماجرای کم‌نظیرکارگردانی که شخصیت سرطانی فیلم‌اش را خود بازی کرد، به پایان نرسیده است. نکته جالب اما این است که در پایان گفتگوی‌مان، مانیا اکبری اصرار دارد این آخرین گفتگویش با مطبوعات در مورد «4+10» باشد. از قرار معلوم او ترجیح می‌دهد دیگر در کلیشه این تلاقی طلایی متوقف نماند. هر چند این آخرین گفتگوی سرطانی مانیا اکبری نیز حرف‌های ناگفته بسیاری با خود دارد.

سلامت: خانم اکبری! سرطان چگونه وارد زندگی شما شد و شما با آن چه‌طور کنار آمدید؟

چگونگی ورود سرطان را هرگز کسی آگاهی ندارد؛ چرا که اگر فردی به چگونگی آن آگاه باشد حتما سرطان، نفوذی به زندگی و حیات وی نخواهد کرد. اگر منظور شما این است که چگونه متوجه بیماری سرطان شدم، خب، خاطرم نیست. آن لحظات سخت مشغول پیش‌تولید فیلم دوم‌ام بودم که متوجه بیماری‌ شدم و البته فکر می‌کنم کمی از بی‌توجهی و این نگاه که مشکل همواره برای دیگران است و تجربه‌های تلخ دردناک در خارج از من قرار دارند و حسی ناباورانه باعث شد که نشانه‌ها را جدی نگیرم و فکر می‌کنم کمی هم بی‌توجهی و عدم تشخیص پزشک و … وقتی تو به یک بیماری غیرقابل پیش‌بینی و غیرقابل کنترل دچار می‌شوی مسیر طبیعی زندگی‌ات به کلی تغییر می‌کند. در حالت عادی و طبیعی هر کسی می‌تواند به توانایی‌هایش امیدوار باشد اما با حضور این بیماری باید میزان انتظارات را از خود کاست و به کمترین حرکت‌ها قناعت کرد.

سلامت: یعنی شما تسلیم شدید؟

نه! به هیچ عنوان منظورم تسلیم شدن و خداحافظی از تپش و لحظات زیبای زندگی و بودن‌ها نیست. شرایطی هست که بیماری، تو را کنترل می‌کند، به اندازه قدرت‌اش و تو هم بیماری را کنترل می‌کنی، به اندازه قدرت‌ات و خیلی مواقع، مدیریت شرایط را بیماری و عوارض درمان آن در اختیار دارند؛ یعنی به عبارتی من پذیرفتم که گاهی به او فرصت دهم که مرا کارگردانی کند و گاهی هم من سرطان را. یعنی بهتر است به جای «تسلیم» بگویم «پذیرش».

سلامت: به گمان‌ام شما خیلی سریع نتیجه نهایی درگیری‌های ذهنی‌تان را گفتید؛ نتیجه‌ای که شاید پس از چند ماه به آن رسیدید. می‌خواهم بدانم در ماه‌های ابتدایی و بحرانی مواجه شدن با این خبر ناگوار چه کردید؟

به شدت با تمام ابزارها و امکان‌ها از مواجه شدن مستقیم و بی‌واسطه با این واقعیت تلخ دوری کردم و سعی کردم بودن‌اش را در ذهن‌ام نفی کنم و دچار پرسش‌های پر از تضاد شدم؛ «چرا»های متفاوت، اعتراض، خشم، اندوه، تنهایی و انزوا، بودن در جمع بیش از مقدار لازم و … تمام رفتارم و اعمال‌ام افراط و تفریط داشت. هیچ تعادلی در من برقرار نبود و خیلی سخت و مشکل توانستم به پذیرش برسم و بودن‌اش را لمس کنم. به شدت کار کردم و کار زیاد و سازندگی زیاد مثل این بود که انگار فاصله‌ام را با مرگ بیشتر می‌کرد. میل زیادی به بودن و ماندن در من ایجاد شده بود و از هر ابزاری که این حس را تقویت می‌کرد، بهره می‌گرفتم.

سلامت: حالا که سال‌ها از سرطان شما گذشته، این عکس‌العمل‌ها را هنوز درست می‌دانید؟

من نمی‌دانم که برای آدم‌ها چی درست است، چی درست نیست. هر کس حق انتخاب دارد و هر کسی خودش راه‌حل بودن‌هایش را و سلامت و نشاط‌اش را باید کشف کند. کشف راه‌حل‌ها ساده نیست. من فقط می‌دانم که در بیماری‌ای مانند سرطان، هشدار مرگ، نهفته است و این یک مبارزه بین مرگ و زندگی است و هر بشر آرمان‌طلب و پرانگیزه میل به بودن و زندگی کردن رویاهایش را دارد و هنر یعنی رویاها را در واقعیت لمس کنی. در نتیجه وقتی این بیماری هشدار می‌دهد، جدال عمیق‌تر و جدی‌تر است و تو با هر ابزاری به سراغ بودن و ماندن می‌روی و این بستگی به ساختار روانی هر شخصی دارد. شاید شخصی میل ندارد بماند و بیشتر از آنکه عاشق زندگی باشد عاشق مرگ است و دوست دارد به شکل‌های مختلف مرگ را تجربه کند. ما نمی‌توانیم جلوی میل و انتخاب آدم‌ها را بگیریم.

سلامت: از حضور در میان آدم‌ها گفتید. می‌خواهم صادقانه به‌ام بگویید که در چنین شرایطی، اصلا کمکی از دست اطرافیان آدم برمی‌آید؟

بله، حتما؛ البته به شرط اینکه خود ما از کمک خواستن و کمک گرفتن آگاه باشیم و از خواستن هر چیزی احساس تحقیر نکنیم و از «نه» شنیدن هم نهراسیم؛ زیرا خیلی از دوستان آدم ممکن است قدرت و مقاومت مواجه شدن با این واقعیت را نداشته باشند.

سلامت: آیا در این بین، کسانی هم بودند که رفتارهای‌شان موجب آزردگی خاطر شما شده باشد؟

متاسفانه، بله! کلا اینکه ما تصور کنیم که می‌توانیم همه را مدیریت ک
نیم که آن‌طور که ما می‌خواهیم رفتار کنند، یک توهم است. وقتی حادثه‌ای ترسناک و دردناک برای ما رخ می‌دهد آدم‌ها مشکلات شخصی‌ خودشان را هم با تو و در رفتارشان با تو دخیل می‌کنند؛ ترس‌های‌شان را، اضطراب‌های‌شان را، خشم‌های‌شان را ، بحران‌ها و هزار و یک اتفاق دیگر را. حتی گاهی ممکن است تو در این شرایط مثل یک آینه عمل کنی و حال آدم‌ها بد و بدتر می‌شود در کنار تو یا با حضور تو. به هر حال، آنها با دنیایی از پرسش و تضاد به سراغ تو می‌آیند و بعضی‌هاشان دنبال دلایل اتفاق‌اند؛ مثل یک دانشمند پزشکی در حال تحقیق عوامل بیماری سرطان و … خب، این هم بازی جالبی است.

سلامت: خب، مقصر چه کسی است؟ فکر نمی‌کنید فرهنگ ما این‌گونه است؟

من نمی‌دانم. دنبال مقصر هم نیستم. آدم‌ها باید دایم مثل یک دفتر مشق، روزمرگی سالم و زیبا و خوشحال بودن را تمرین کنند و دایم یادداشت‌های زندگی‌شان را به یاد بیاورند؛ یعنی همه ما نیاز به تمرین و آموزش داریم در جهت مبانی فرهنگ‌سازی در خودمان و بیرون از خودمان… به نظرم، مواجه شدن با بیمار سرطانی نیاز به یک فرهنگ‌ رفتاری با بیمار دارد که متاسفانه در بین بسیاری از پزشک‌های ما هم رعایت نمی‌شود؛ آنوقت چه‌طور از مردم انتظار داشته باشیم؟!

سلامت: در طول دوره درمانی خودتان هیچ‌وقت احساس کردید که احتیاج به مشاوره روان‌شناسی هم دارید؟

بله؛ من از همان ابتدا نزد روانکاوم رفتم و آنجا تنها فضایی است که تو با خودت خلوتی واقعی و بدون هیچ ماسک و ریایی داری و گفتگوی خودت با خودت لذت‌بخش است و رهایی خاصی ایجاد می‌کند. تو با هزاران گره روانی مواجه می‌شوی و با صدای بلند از هراس‌ها، ترس‌ها، اضطراب‌ها، وحشت‌ها وخیلی چیزهای دیگر سخن می‌گویی. خودت به سراغ بازبینی خودت می‌روی و در جستجوی خودی جدید با ظاهری جدید و تجربیاتی جدید و مواجهه با واقعیتی غیرقابل پیش‌بینی می‌روی که تا این حد در تو و حتی در ظاهر تو تغییر ایجاد کرده. می‌دانید؟! پذیرش هر تغییری سخت است و تغییر کردن هم کار هر کسی نیست. مسیری پردرد و رنج‌‌آور است. رشد، ساده نیست. ساده اتفاق نمی‌افتد.

سلامت: مانیا اکبری این دوره پرالتهاب را پشت‌سر گذاشته؟ اگر این دوره را طی نمی‌کردید، فکر می‌کنید همین جا بودید که حالا هستید؟

به نظرم هیچ تجربه سخت و دردناکی نیست که با خودش تغییر ایجاد نکند اما تغییر باید سازنده باشد، نه مخرب. به هر حال، فکر می‌کنم تجربه بیماری سرطان که به شدت به نبودن و نیستی آدم تذکر می‌دهد، با خودش تغییرات عمیقی به همراه دارد. قبل از بیماری من، مواردی در زندگی‌ام بود که بی‌دلیل، مهم جلوه می‌کرد اما بعد از بیماری‌ام، جلوه آنها فروریخت و مواردی هم بود که نامهم تلقی می‌شد اما میزان اهمیت‌اش را بیشتر درک کردم. جای خیلی چیزها در ذهن آدم جابه‌جا می‌شود؛ مثل اینکه بعضی کدها باید تغییر کند و عمیق‌تر شود؛ مثلا من متوجه شدم که زندگی مهم است اما جدی نیست. هنر مهم نیست اما جدی است.

سلامت: در مورد رابطه سرطان و کارتان چه‌طور؟

تنها زمانی بود که فرصت ضبط و پرداخت به یک اتفاق واقعی که به زمان هم وابسته بود را در خودم داشتم. مطمئن بودم این مانیا یک آدم جدید است که در من آمده تا مقطعی زندگی کند و برود. تصمیم گرفتم توسط سینما حفظ‌اش کنم تا هرگز فراموش‌ام نشود؛ چون بشر فراموش‌کار است. زمانی که در فیلم «10» عباس کیارستمی روبه‌روی کتایون نشسته بودم و می‌گفتم: «با سر تراشیده، زیباتری!» هیچ‌وقت فکر نمی‌کردم زندگی بدون هماهنگی و هم‌فکری و اجازه من این کار را با من بکند. در فیلم «4+10»، آن بیمار، مانیا نبود؛ کتایونِ فیلم «10» بود که با نام و ظاهر مانیا «4+10» را ادامه داد.

سلامت: شما دوره درمان‌تان را در ایران طی کردید؟

نه! به دلیل اینکه در اولین شیمی‌درمانی‌ام با کابوسی از مرگ و جهنم در مطب یک دکتر مواجه شدم، در یک زیر زمین، با کابوسی از دود و تاریکی و بی‌اکسیژنی و سیم‌های آویخته از سرم‌های سیاه و صندلی‌های پاره‌پاره و جمعی از آدم‌های رخ‌زرد و رنجور و درمانده در صف برای چند قطره دارو که تزریق کنند و مثل جنازه‌هایی به منزل برگردند و … آن محیط برایم غیرقابل‌باور بود. به ایتالیا رفتم و آنجا مراحل بهداشت روان، زیبایی، پویایی، خنده، شادی، انرژی و همه و همه در جهت بهبود بیمار، جاری بود. آن فضای درمانی که من در ایران دیدم، به نظرم آدم‌های سالم را هم افسرده و بیمار می‌کرد؛ چه برسد به بیمارانی که در بحرانی‌ترین شرایط زندگی‌شان هستند. فضاهای درمانی ایران چند برابر بدتر از خود سرطان است و به نظرم ضرورت دارد که سرزمین ما به سمت اصلاح این فضاها حرکت کند؛ چون طبیعتا همه مردم امکان درمان در خارج از ایران را ندارند.